Kitagawa Utamaro (1753–1806)
malarz japoński, jeden z najwybitniejszych mistrzów barwnego
drzeworytu (ukiyo-e); tworzył wizerunki kobiet — słynnych
kurtyzan i zwykłych mieszkanek Edo (ob. Tokio) — we wnętrzach
domów, sklepach, często także w oderwaniu od kontekstu sytuacji;
wizerunki te, wykonane subtelnym rysunkiem i w harmonijnym kolorycie,
miały wyraz zmysłowego piękna i wewn. przeżycia; wyróżniają
się również jego przedstawienia owadów, kwiatów i muszli; wywarł
silny wpływ na wielu artystów drzeworytu w XIX w.; jeden z
pierwszych artystów jap., który był szeroko znany i podziwiany w
Europie.
SZTUKA
JAPONII
Japońska
sztuka, jako podstawę swojego rozwoju przyjęła wiarę w
doskonałość ładu świata, chęć podporządkowania naturze, kult
przyrody oraz silne poczucie tradycji, bardziej cenionej aniżeli
wszelkie nowatorstwo. Sztuka japońska do połowy II w. p.n.e.
Początki sztuki japońskiej sięgają neolitu, ponieważ zachowały
się szczątki osad z VIII tys. p.n.e. z ceramiką lepioną (bez
koła), dekorowaną ornamentem odciskanym ze słomianego powrósła.
W następnych okresach ornament ten zastąpiono detalami nalepianymi
z glinianych wałeczków tworzących motywy geometryczne i
zoomorficzne. Naczyniom towarzyszyły figurki gliniane związane z
kultem płodności oraz idole mające chronić zasiewy. Ceramika
toczona na kole pojawiła się w połowie II w. p.n.e. Jest to okres
kultury Jajoi, którego najbardziej efektownymi śladami materialnymi
są rytualne zwierciadła z brązu oraz masywne dzwony osiągające
wysokość 1,5 m. Wpływ kultury chińskiej W pierwszych wiekach
naszej ery powstał typ osady z chatami ustawianymi na palach oraz
świątynie w kształcie spichrzów na ziarno.
Najstarsze sanktuarium
to świątynia w Ise. W okresie od III do VI w. w związku z kultem
przodków pojawiły się kurhany (korfun) z kryptami mieszczącymi
sarkofag władcy, tworzące pokaźne pagórki. Znaleziono ich ok. 10
tys. Najstarszy z nich - kurhan cesarza Nintoku - ma wysokość 33, a
długość 475 m. Kurhany zanikły w VII w. w związku z wpływami
chińskimi (Chińska sztuka) sięgającą VI w., wprowadzeniem
buddyzmu i tradycją kremacji zwłok. Asymilacja form chińskich ok.
250 lat w okresach Asuka (552-645), Hakuho i Nara (645-794) i
towarzyszyło jej kształtowanie się narodowych cech sztuki
japońskiej. W okresie Asuka rozwinęła się drewniana architektura
szkieletowa, a szerokość budynków była uzależniona od osiągalnej
długości belek.
W odróżnieniu od budownictwa chińskiego,
realizacje japońskie są mniej monumentalne i posiadają delikatną
dekorację, zaś w przeciwieństwie do Europy dominuje system otwarty
na otoczenie i brak sklepień. Architektura ta zachowuje ludzką
skalę i eksponuje zaufanie do specyfiki materiału. Największe
znaczenie dla rozwoju świątyń buddyjskich ma duży zespół
klasztorny Horiudżi z VII w., odbudowany w VIII w., założony na
osi północ-południe, w jego skład wchodzi Złota Hala (kondo) z
posągiem Buddy, pagoda otoczona jakby krużgankowym ogrodzeniem,
biblioteka i czytelnia. Złota Hala wsparta na słupach jest
prototypem świątyni japońskiej, pagoda o 5 dachach zawiera
relikwie pod 30 - metrowym pniem cyprysu zwieńczonym masztem z
brązu. Ten typ pagody utrwalił się w ciągu następnych stuleci. W
ołtarzu Horiudżi znajduje się też najstarsze dzieło rzeźby
japońskiej - buddyjska trójca, tj. Budda z dwoma bóstwami
opiekuńczymi.
Okresy: Hakuho i Nara (645-794) charakteryzują się
wzmożonym wpływem Chin na wszystkie dziedziny życia. Nowa stolica
- Nara jest wzorowana na ówczesnej stolicy Chin Czang-an,
reprezentuje plan regularnej szachownicy z szeroką (80 m) drogą na
osi, licznymi pałacami, świątyniami klasztornymi. M.in. zachowany
częściowo klasztor Tosiodaidzi mieszczący najstarszą rzeźbę
portretową w sztuce japońskiej, przedstawiającą Mnicha Gandzina,
wykonaną w przejętej z Chin technice suchej laki (kansitsu). W Nara
znajdują się cenne freski z VII/VIII w., dokumentujące silny wpływ
chińskiej dynastii Tang, stanowiąc typowy import buddyjski. Sztuka
japońska od 2. połowy VIII do XII w. Sztuka Japonii zrywa ścisłe
związki z Chinami w 2. połowie VIII w., kiedy następuje okres
Heian (794-1185) - oznaczający duży rozkwit kulturalny i
gospodarczy. Wykształciła się wówczas kultura dworska związana z
dominacją rodziny Fudżiama.
Architektura świątyń wraca do
systemu budowli nad ziemią na palach, usytuowanych poza miastami i
wtopionych w zalesiony górzysty pejzaż wysp japońskich, np. Kondo
i pagoda świątyni Muraddi koło Nara. Na wyposażenie świątyń
wpływa nowe zjawisko religijne - poszerzenie buddyzmu o sekty tendai
i singon. Stąd w świątyniach buddyjskich sanktuaria sintoistyczne
z figurami bóstw buddyjskich oraz rozpowszechnianie mandary -
magicznego diagramu buddyjskiej kosmogonii, służącej koncentracji
podczas ćwiczeń medytacji. Rozwinęło się malarstwo towarzyszące
wybitnym tekstom literackim - np. ilustracje do powieści o Gendzim z
poczatku XI w., ilustrowane w wydaniach z 1120 umieszczonych na
poziomych zwojach e-makimono. Zwoje pionowe rozwijane w całości to
kakemono. Dominowały 2 style malarstwa: 1) tsukuri-e (kontur
wypełniony plamami koloru lub złotą względnie srebrną folią),
2) sira-e (biało-czarne rysunki tuszem). Mistrzowie malarstwa
tuszowego byli również mistrzami rozwijającej się w IX-X w.
kaligrafii. W architekturze tego okresu styl pawilonu sypialnego
(sinden-dzukuri), budowanego nad ziemią na palach, usytuowanego
centralnie wobec otaczających go i połączonych galeriami pawilonów
bocznych przeznaczonych dla rodziny i dla służby.
Od strony
północnej zakładano ogród z pagórkami, strumieniami, mostkami,
jeziorkami, będący miniaturą świata. W okresie amidyzmu - wiary w
Buddę-Amidę - rezydencja otrzymywała kaplicę ze złoconą figurą
Amidy stanowiącą jednocześnie mauzoleum rodziny. Sztuka okresu od
XII do XVI w. Okresy Kakamura (1185-1333) i Muromaci (1333-1573) ze
stolicą w Kakamura i urzędującym shogunem (cesarz pozbawiony
władzy pozostawał w Heian) charakteryzuje tradycjonalizm w
architekturze, nawiązywanie do okresu Nara. W malarstwie powstają
pierwsze wizerunki osób świeckich, rysunek Minamoto Joritomo
autorstwa Fudżiwary (1142-1205).
W okresie Kakamura szczególną
popularność zdobyły malowane zwoje e-makimono tworzące cykle
narracyjne i coraz mniej związane z tekstem, np. Dzieje wielkiego
radcy Bana, powstają też opowiadania obrazkowe o dziejach sekt.
Rozwój ilościowy malarstwa jest równoznaczny z obniżeniem jego
poziomu artystycznego, z wyjątkiem obrazów kultowych, pejzaży z
widokami skał, drzew, wodospadów. W okresie Muromaci rozwinęło
się monochromatyczne (monochromatyzm) malarstwo tuszowe cechujące
się spontanicznością i rozległą skalą odcieni od szarości do
czerni. Istotnym elementem obrazu jest pustka oddająca przestrzeń z
wynurzającymi się zarysami gór. To niedoścignione malarstwo nosi
nazwę sumi-e.
Przeciwieństwem tych kreacji niedopowiedzenia i
powściągliwości było malarstwo realizowane na dworze shogunów, z
których niektórzy sami byli autorami prac. Doszło do powstania
szkoły rodu Kano (XV-XVI w.) - malarstwa zawodowego na potrzeby
dekoracji ścian licznych rezydencji rycerskich. W okresie Muromaci
powstały też pierwowzory obecnej tradycyjnej architektury
mieszkalnej obejmującej studio (sioiu) z podłogą pokrytą matami,
niszą na posąg Buddy, wewnętrznymi przesuwanymi ścianami oraz
oknami oklejonymi matowym papierem, całość otaczała galeria. W
zniewalających prostotą klasztorach dzen, miejsce kondo i pagody
zajęły dzendo - sala medytacji i hondzio - pawilon opata.
Jednocześnie nastąpił rozwój sztuki ogrodowej inicjowanej przez
mnichów dzen, wykorzystującej drzewa, mech, kamienie, piasek, wodę
i eliminującej wielobarwne kwiaty.
Wydawano podręczniki zakładania
ogrodów pejzażowych oraz płaskich. W okresie Kakamura stworzono
rytuał picia herbaty wymagający m.in. osobnych pomieszczeń i
pawilonów. Sztuka od połowy XVI do XVIII w. W okresie Momojama
(1573-1603) i Edo (1603-1868), w związku z rozpowszechnieniem broni
palnej, nastąpił rozwój siedzib obronnych, pałaców łączących
funkcje reprezentacyjne i forteczne, np. Zamek Adzuci w prowincji Omi
(1576-1579). Rezydencje te składały się z trzech zamków, z
których każdy miał własny system obronny i były lokowane na
wysokich platformach kamiennych otoczonych fosą. Architekturę
okresu Edo dobrze prezentują dwa przykłady biegunowo różne:
bogato dekorowana wieloma technikami (biała laka, relief, brązy,
złoto) z poczuciem horror vacui świątynia w Nikko (1617-1636) oraz
surowa, tynkowana na biało, podkreślająca konstrukcję,
rezygnująca z dekoracji i pokryta korą willa cesarza Katsura pod
Kioto (1625-1658).
Malarstwo tego okresu rozwijało się m.in. w
pielęgnującej tradycje chińskie szkole Kano. Prądy ożywcze
wnieśli: Tawaraja Sotatsu (?-1643) ilustrator poezji i wykonawca
parawanów oraz Ogata Korin (1658-1716) autor słynnych panneaux.
Malarstwo rozszerzyło znacznie krąg odbiorców i zaspokajało
potrzeby rodzącej się klasy mieszczańskiej. Ostatnim wielkim
mistrzem dekoracji malarskich był Sakai Hoitsu (1761-1828). W
dziedzinie rzemiosła artystycznego najbardziej naturalny rozwój
miał miejsce w ceramice, której najstarsze ośrodki sięgają XIII
w. (np. Seto). Były to początkowo ręcznie modelowane kamionki
dekorowane techniką zapożyczoną z Korei - naciekami topiącej się
glazury przybierającej abstrakcyjne, przypadkowe formy. W XVI w.
rozpoczęto produkcję porcelany naśladującej wyroby chińskie,
przodowała wówczas manufaktura w Kutaru. Porcelanę w XVII i XVIII
w. zdobiono kobaltem, barwną emalią i złotem. Rozwój jej
produkcji był uwarunkowany potrzebami miejscowymi związanymi z
ceremonią picia herbaty. Sztuka japońska XIX i XX w.
Połowa XIX w.
wraz z otwarciem granic przyniosła szerokie wpływy europejskie w
wielu dziedzinach. Nowo powstałe szkoły artystyczne zatrudniają
wielu cudzoziemców, np. Włochów w wydziałach malarstwa, ponadto
Amerykanów, którzy przyczynili się do ustanowienia prawa o
ochronie skarbów narodowych sztuki japońskiej, którą na fali
europeizacji powszechnie lekceważono. Powstały pierwsze muzea i
powrót do największej wartości w historii sztuki japońskiej, jaką
stanowi tradycja. Niemniej, doszło do naśladownictw form
architektury europejskiej, np. angielskiego gotyku, niemieckiego
renesansu i włoskiego baroku oraz pozostałych faz do eklektyzmu
włącznie (np. gmachy publiczne w Tokio). W rzeźbie zapanował kult
A. Rodina.W malarstwie XIX w. próbowano uprawiać dwa nurty
odmienne: tradycyjny o obliczu narodowym, zwany nihonga, oraz
europejski pod wpływem impresjonizmu, zwany joga. Dla architektury
XX w. duże znaczenie miał przyjazd
F.L.
Wrighta i A. Raymonda (1890-1976), którzy mieli zbudować w Tokio
Imperial Hotel (zburzony w 1916-1920). Raymond zaprojektował Dom
towarowy w Sogo w Osace (ukończony w 1932), który zapoczątkował
styl międzynarodowy w Japonii. Rozwój architektury nowoczesnej
nastąpił również dzięki wpływowi Le Corbusiera, przez którego
pracownię przeszli najwybitniejsi twórcy działający po II wojnie:
Kunio Makeawa, Junzo Sakakura, Takamosa Yoshisaka. Za
najwybitniejszego twórcę architektury XX w. w Japonii uchodzi Kenzo
Tange - autor stadionu olimpijskiego w Tokio (1963-1964). Ukiyo-e
("obrazy przemijającego świata"), termin określający
szkołę i styl w malarstwie oraz drzeworycie japońskim, rozkwitły
w okresie Edo (1603-1868) i trwający do połowy XIX w. Ukiyo-e we
wczesnej postaci pojawiło się w latach 20. XVII w. jako obrazy
malowane pędzlem i przedstawiające sceny rodzajowe z dzielnic
rozrywki, portrety kobiet, aktorów kabuki, drzeworyty zaczęły się
pojawiać ok. 1660.
Około 1765 powstały pierwsze drzeworyty
wielobarwne - nishiki-e, których twórcą był Suzuki Harunobu
(1725-1770). Do wczesnych mistrzów ukiyo-e zalicza się m.in.:
Hishikawę Moronobu (?-1694), Sugimurę Jiheia (?-1703), artystów
szkoły Torii, Okumurę Masanobu (1686-1764) czy Utagawę Toyoharu
(1735-1814). Złoty wiek ukiyo-e przypada na okres od końca XVIII w.
do połowy XIX w. i wiąże się z nazwiskami: Katsushiki Hokusai
(1760-1849), Ando Hiroshige (1797-1858), Utamaro. Tematyka ukiyo-e
wzbogaciła się wówczas o wyobrażenia zwierząt oraz pejzaże.
Inni sławni artyści ukiyo-e to m.in. Hosoda Eishi (1756-1829) oraz
przedstawiciele szkoły Utagawa Utamaro, właściwie Kitagawa Utamaro
(1753-1806), jeden z najwybitniejszych przedstawicieli japońskiej
sztuki ukiyo-e, znany przede wszystkim z drzeworytów, portretujący
kobiety. Twórczość rozpoczął od ilustrowania przewodników
teatru kabuki oraz popularnych książek. Do najsłynniejszych prac
artysty należą serie drzeworytów z lat 1792-1793: Fujo ninso
juppin (Dziesięć typów zachowań kobiecych) i Fujin sogaku juttai
(Dziesięć studiów fizjonomii kobiecej).
